Η Ρωσική Πρωτοπορία στον κινηματογράφο

.....
(Απόσπασμα)
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα ευφορίας, ελευθερίας και επαναστατικότητας, αρχίζουν οι πειραματισμοί και οι σχέσεις ανάμεσα στις διάφορες μορφές της τέχνης, όπως της ζωγραφικής με τη μουσική και ο συνδυασμός τους με το θέατρο. Ο οργανικός ρόλος του θεάτρου και η συμβολή του σε μια αλλαγή στην καθημερινή ζωή γοητεύουν τα πρωτοποριακά κινήματα. Η νέα «επίπεδη» εικόνα των μοντερνιστών, όταν προβάλλεται στο θεατρικό σκηνικό και στο κοστούμι, αποκτά μια άλλη εικαστική οντότητα. Με την κατάργηση εξάλλου της αυλαίας, τα κοστούμια και το αρχιτεκτονικό σκηνικό γίνονται ακόμα πιο καθοριστικά για τη μορφή του θεάτρου.
Ένας ρώσος δημοσιογράφος περιγράφει έτσι τη δουλειά που γινόταν στο θέατρο Προλετκούλτ, στα 1923, τη
χρονιά που ανέβηκε το έργο «ο Σοφός Άνθρωπος» , οι προλετάριοι ηθοποιοί κάνουν μια μεγάλη άσκηση. Αρχικά, ασκούνται φυσικά με σπορ, μποξ, ελαφρό αθλητισμό, ομαδικά παιγνίδια, ξιφομαχία και βιο-μηχανική. Μετά αρχίζουν ειδικές φωνητικές ασκήσεις και πιο πέρα μελετούν την ιστορία των ταξικών αγώνων. Η άσκηση αρχίζει στις εννιά το πρωί και τελειώνει στις εννιά το βράδυ. Διευθυντής στο εκπαιδευτικό εργαστήρι είναι ο Αϊζενστάιν…

Από τις μεγαλύτερες μορφές του παγκόσμιου θεάτρου συναντάμε στο πρόσωπο του Μέγιερχολντ.
Βασικό φορέα του κονστρουκτιβισμού στο θέατρο επιδρώντας βαθιά στη σκέψη και στη ματιά που διαμόρφωσαν
δημιουργοί όπως ο Μπρεχτ, και ο Μπλοκ, συμβολιστής ποιητής μέχρι τους συγκλονιστικούς «Δώδεκα», που έγραψε αμέσως μετά τον Οκτώβρη και με τους οποίους υπερβαίνει το συμβολισμό.Καταργεί τη θεατρική αυλαία, Φέρνει την σκηνική δράση μες στα πόδια του θεατή, ακριβώς για να τον κάνει συμμέτοχο στη δράση. Προσπαθεί έτσι να δώσει στον θεατή τη δυνατότητα να κρίνει, να συγκρίνει, να αισθάνεται, με έναν όσο το δυνατό πιο άμεσο τρόπο.Ο Μέγιερχολντ απελευθερώνει την ηθοποιία από την ανόητη διαπραγμάτευση διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των αστών – τη γεμάτη με συγκεκριμένες «ταξικές» ευαισθησίες και μικροσυναισθήματα. Δημιουργεί ένα θέατρο γεμάτο ενθουσιασμό, γεμάτο φως, γεμάτο δράση. Πολεμάει ενάντια στο θέατρο της ψευδαίσθησης, που αποκοιμίζει τον θεατή προβάλλοντας τις πολυτελείς ζωές των αστών και τον απαλλάσσει, έτσι, από την ανάγκη να δράσει, να ενεργοποιηθεί σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Προσπαθεί να κάνει ένα θέατρο που να απευθύνεται ακριβώς στο επαναστατημένο ρωσικό προλεταριάτο και στον νέο κόσμο που χτίζεται.

Σημαντική θεατρική σκηνοθετική αναφορά γίνεται και στον Άϊζενσταϊν πριν στον κινηματογράφο Ο Άϊζενσταϊν εισάγει με τις παραστάσεις κάτι ολότελα πρωτοποριακό για την εποχή, την κατάργηση της θεατρικής σκηνής καθώς και την μίξη διαφόρων ειδών θεάματος: το τσίρκο, το μιούζικ χολ και
το μπαλέτο. Παράλληλα εγκαινιάζει τη χρήση του λεγόμενου «Μοντάζ των Ατραξιόν», όπου παραθέτονται αυτόνομες σκηνές δράσης μέσα και ξεχωριστά από τα συμβάντα της εκάστοτε δραματικής σύνθεσης με την
οποία ερχόταν σε αντιπαράθεση. Επιδίωξη του είναι να αποδεσμεύει την παράσταση του από την στυγνή αναπαραστατικότητα και να αποστασιοποιεί τον θεατή από τον ζυγό της «απεικονιστικής αυταπάτης».

Το Σεπτέμβριο του 1919 θεσπίζεται η δωρεάν διανομή θεατρικών εισιτηρίων για εργάτες από τα συνδικάτα.
Από τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς τα θέατρα με νόμο εθνικοποιήθηκαν υπό την Κεντρική Θεατρική Επιτροπή.
Οι αίθουσες των θεάτρων πλημμυρίζουν από ένα διψασμένο κοινό, το οποίο πρώτη φορά γνωρίζεται με τη θεατρική τέχνη. Απαιτείται φυσικά να εκπαιδευτεί. Ο Στανισλάβσκι αναφέρει: «Έπρεπε να αρχίσουμε από το άλφα: Να μάθουμε στο νέο θεατή να κάθεται ήσυχα στη θέση του, να μη μιλάει, να μην καπνίζει, να μην σπάει καρύδια και να μη φέρνει την τροφή του για να φάει στο θέατρο […]».

Σε ολόκληρη την επαναστατημένη χώρα η ερασιτεχνική θεατρική ζωή ξέσπασε σαν παλιρροϊκό κύμα. Κάθε εργοστάσιο κάποιου μεγέθους έχει εργατική λέσχη που ανεβάζει θεατρικά έργα. Η Κομμουνιστική Νεολαία
λειτουργεί δεκάδες Θέατρα Εργατικής Νεολαίας (ΤΡΑΜ), στα οποία με θεατρικό τρόπο, βασισμένο στην υποκριτική μέθοδο του Μέγιερχολντ, διδάσκει τις νέες βιομηχανικές μεθόδους δουλειάς στα εργοστάσια και
τη χρήση των μηχανών σε νέους εργάτες. Σε όλες τις επαρχίες τα τοπικά σοβιέτ έχουν τμήματα υπεύθυνα για το θέατρο. Συνολικά η μαζικότητα την οποία απέκτησε η θεατρική ζωή, τόσο σε επίπεδο θεατών όσο και σε επίπεδο συμμετοχής στη θεατρική πράξη, δεν έχει το προηγούμενό της στο παρελθόν, αλλά ούτε και το αντίστοιχό της από τότε. Ακόμη και κωμοπόλεις όπως το Καργκοπόλ του Ολονέτσκ, με 4.000 κατοίκους, διαθέτουν δικό τους θέατρο και εκδίδουν θεατρικό περιοδικό. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το σύστημα με συνδρομητές που εφαρμόστηκε, σύμφωνα με το οποίο ο εργάτης που ήταν συνδρομητής σε ένα θέατρο εξέφραζε την άποψη και την κριτική του για το έργο και τη σκηνοθεσία του σε ανοιχτές συζητήσεις πριν και μετά
το ανέβασμα του έργου. Εκτός από τα θέατρα, παραστάσεις δίνονται σε αναγνωστικές λέσχες, οργανωμένες από αγροτικές κολεκτίβες, σε εργατικές λέσχες, φυλακές, στρατώνες και πανηγύρια.

Κινηματογράφος
Εξαρχής, στα χρόνια του Λένιν στην εξουσία, δόθηκε πολύ μεγάλη σημασία στον κινηματογράφο. Εκτός από τις σπουδαίες ταινίες που γυρίστηκαν στις πλατείες, τα πλοία, τα πεδία των μαχών και τα πλατό, έγιναν μεγάλοι πειραματισμοί και καθιερώθηκαν πρωτοφανείς καινοτομίες, όπως το «Αγκιτπόγιεζντ» (τρένο διαφώτισης) και το αντίστοιχο «Αγκιτπαραχόντ» (πλοίο διαφώτισης).
Σε κάθε τρένο ή πλοίο, υπήρχε αίθουσα προβολής και παραστάσεων, εργαστήρι επεξεργασίας φιλμ, στούντιο μοντάζ, τυπογραφικό μηχάνημα και χώρος διαμονής των μελών της καλλιτεχνικής ομάδας στην οποία συμμετείχαν οπερατέρ, σκηνοθέτης, μοντέρ, τεχνικός, βοηθός και θεατρική ομάδα.
Τα βαγόνια εξωτερικά ήταν ζωγραφισμένα με συνθήματα και σκηνές από την επανάσταση και την ανοικοδόμηση.
Το τρένο, συνήθως, πήγαινε σε περιοχές που εκτελούνταν μεγάλα έργα και περιοχές που διεξάγονταν μεγάλες μάχες. Άλλα τρένα πήγαν στα πελώρια εργοτάξια, όπως του Μαγκνιταγκόρσκ, όπου κατασκευαζόταν το μεγαλύτερο μεταλλουργικό συγκρότημα του κόσμου και του ποταμού Δνείπερου, όπου χτιζόταν το υδροηλεκτρικό φράγμα που θα έδινε ρεύμα σε όλη την Ουκρανία.
Τα συνεργεία απαθανάτιζαν, επί μακρόν, τα πραγματικά γεγονότα, επεξεργάζονταν το υλικό από τα γυρίσματα επιτόπου και πρόβαλαν τα φιλμ στους πρωταγωνιστές των ταινιών εργάτες και μηχανικούς, στα εργοτάξια, στις πόλεις και τα χωριά. Παράλληλα, έγραφαν, τύπωναν και κυκλοφορούσαν ενημερωτικά φυλλάδια και φωτογραφίες για το λαό.
Οι αποστολές αυτές συνεχίστηκαν για πολλά χρόνια, καταγράφοντας και προβάλλοντας την αντίσταση στους αντιδραστικούς και εισβολείς και τα επιτεύγματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης σε όλη τη Σοβιετική Ένωση. Έτσι, συγκεντρώθηκε ένα πλούσιο υλικό, εκατομμύρια μέτρα φιλμ,το οποίο έχει ιστορική και καλλιτεχνική αξία, γιατί προέρχεται από πρωτοπόρους της κινηματογραφικής τέχνης, σκηνοθέτες, οπερατέρ και μοντέρ παγκόσμιας εμβέλειας, όπως οι αδελφοί Κάουφμαν, ο Ρομάν Κάρμεν κ.ά.

Τρεις νέοι θεωρητικοί του σοβιετικού κινηματογράφου,
Τζίγκα Βερτόφ(1896-1954),σκηνοθέτης της ταινίας Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή .Στον βαθµό που µπορεί να γίνει λόγος για χαρακτήρες, αυτοί είναι ο καµεραµάν του τίτλου και η σύγχρονη Σοβιετική Ένωση που ανακαλύπτει και παρουσιάζει τη ζωή στην πόλη της Οδησσού και άλλες πόλεις της Σοβιετικής Ένωσης.

Βλαντιμίρ Πουντόβκιν (1893-1953) σκηνοθέτης της ταινίας Μάνα, από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Μαξίμ Γκόρκι. Ταινία, που τον καθιέρωσε ως αυθεντικό ανανεωτή της κινηματογραφικής τέχνης. Υιοθετώντας τον ρεαλισμό με εξαιρετική λιτότητα ύφους, Πουντόβκιν, συνέθεσε μια μεγάλη κοινωνική τραγωδία, γεμάτη επική έξαρση, πλημμυρισμένη από μια συνεχή λυρική διάθεση.Τη διετία 1927-28 σκηνοθέτησε τις ταινίες, «Το τέλος της Αγίας Πετρούπολης» και «Θύελλα στην Ασία», μένοντας πιστός στο θέμα που τον συγκινούσε περισσότερο. Την ανάδυση δηλαδή, αλλά και την εξέλιξη της ατομικής συνείδησης στο δράμα της επανάστασης.

Σεργκέι Αϊζενστάιν (1898-1948), σκηνοθέτης της πληρέστερης ταινίας του βωβού κινηματογράφου και ένα από τα αριστουργήματα της έβδομης τέχνης Θωρηκτό Ποτέμκιν 1925. Ο βασικός θεμελιωτής της τεχνικής του μοντάζ σαν ο άνθρωπος που δημιούργησε τις σημαντικότερες παραμέτρους της, μνημονεύεται ο ρώσος σκηνοθέτης Σεργκέι Αϊζενστάιν πολιτικός μηχανικός, στρατευμένος κομμουνιστής,θεατρικός σκηνοθέτης, μέλος του Κόκκινου Στρατού, διευθυντής σε τσίρκο.

Θα γράψει ο ίδιος τη βασική αρχή που τον όρισε ως σκηνοθέτη ή, για την ακρίβεια, ως τον σκηνοθέτη με τη μεγαλύτερη επίδραση στον παγκόσμιο κινηματογράφο: «Η διαλεκτική αρχή του δυναμισμού, το γεγονός ότι το Είναι αποτελεί ένα συνεχές προτσές αλληλεπίδρασης δυο αντίθετων τάσεων, βρίσκει εφαρμογή στην τέχνη μέσα από τη σύγκρουση. Η σύγκρουση αποτελεί θεμελιακή αρχή για την ύπαρξη του έργου τέχνης και κάθε καλλιτεχνικής μορφής».

Σεργκέι Αϊζενστάιν
Ο Άϊζενστάϊν άφησε πίσω του ένα μεγάλο θεωρητικό έργο,στο οποίο κατέγραψε αναλυτικά τις απόψεις του για το μοντάζ και τη σκηνοθεσία. Θεωρείται δικαιολογημένα απ’ όλους τους θεωρητικούς του κινηματογράφου ως ένας από τους σημαντικότερους (ίσως ο σημαντικότερος) σκηνοθέτης στην ιστορία της 7ης τέχνης, κυρίως λόγω των καινοτομιών που εισήγαγε στη φιλμική γραφή και το μοντάζ.

Τέλος πρέπει να τονιστεί η βαθιά του επίδραση στη κινηματογραφική αισθητική των περισσότερων μεγάλων σκηνοθετών του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα.
Πηγή: Ρώσικη Πρωτοπορία - e-Πρόλογος (e-prologos.gr)