1. Σουρεαλισμός και κινηματογράφος
Γράφει η Βάσω Σπυροπούλου
Το καλοκαίρι του 1983 ο σουρεαλισμός χάνει έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του στο χώρο του κινηματογράφου, τον Luis Buñuel. Ο πατριάρχης του πολυσχιδούς κινήματος που σφράγισε την καλλιτεχνική δημιουργία του 20ού αιώνα θα αφήσει πίσω του σπουδαίες ταινίες, αιρετικές, πολλές φορές προκλητικές για το μέσο, κοινό αίσθημα. Σημαντική επέτειος για έναν σημαντικό δημιουργό του σινεμά που ξεφεύγει από το μέσο όρο και τη συμβατική λογική, που διασπά τη συνοχή του χώρου και του χρόνου και προκαλεί τον θεατή να ανακαλύψει τις βαθύτερες παρορμήσεις του, αυτές που είναι χαμένες βαθιά, στο υποσυνείδητό του.
Αυτή ακριβώς είναι και η πεμπτουσία του σουρεαλισμού ως ένα κίνημα ριζοσπαστικό που εμφανίστηκε στη Γαλλία στις αρχές του 20ού αιώνα και που ορίζεται το 1924 στο «Μανιφέστο» του André Breton ως «καθαρός ψυχικός αυτοματισμός, που εκφράζει, προφορικά ή γραπτά, την πραγματική λειτουργία της ψυχής». Οι υπερρεαλιστές ή σουρεαλιστές απαντώντας στην κρίση του Δυτικού πολιτισμού, έτσι όπως εκδηλωνόταν μέσα από τις υποκριτικές σχέσεις κυρίως της αστικής τάξης, δύσπιστοι απέναντι σε κάθε έννοια ορθολογισμού, πρότειναν μια άλλη οπτική των πραγμάτων, με κύριο όπλο τον αυτοματισμό από το χώρο της φροϋδικής ψυχανάλυσης. Στόχος η απελευθέρωση της φαντασίας και η μετάβαση σε μια κατάσταση απαλλαγμένη από τον κομφορμισμό και τον καθωσπρεπισμό της εποχής.
Οι σουρεαλιστές καλλιτέχνες, που αρχικά έδρασαν στον φιλόξενο χώρο της λογοτεχνίας και των εικαστικών, δεν άργησαν να γοητευτούν από τον εκπληκτικό κόσμο του κινηματογράφου και τις απίθανες δυνατότητες έκφρασης που τους παρείχε. Στηριγμένοι στην ιδιωτική χρηματοδότηση φτιάχνουν το δικό τους, άναρχο σύμπαν, με ταινίες που γνωρίζουν ότι θα σοκάρουν το ευρύ κοινό, στο οποίο και τις περισσότερες φορές δεν τις προβάλλουν. Σταθμός αυτής της πρώιμης περιόδου θεωρείται εύλογα ο «Ανδαλουσιανός Σκύλος», τα «17 πιο σοκαριστικά λεπτά στην ιστορία του κινηματογράφου», όπως έχει γραφτεί. Πρόκειται για μια ολιγόλεπτη ταινία σε σενάριο του Luis Buñuel και του Salvador Dali, μια φαινομενικά συρραφή ακατάληπτων ονειρικών σκηνών, που στηρίχτηκαν σε όνειρα των δύο δημιουργών. Μια πραγματικά σουρεαλιστική δημιουργία, στην οποία περιέχεται η εμβληματική σκηνή ενός άντρα που με ένα ξυράφι χαράζει επίτηδες το βολβό του ματιού μιας γυναίκας.
Με κύριο χαρακτηριστικό το ανορθολογικό, το ονειρικό, το ανεξήγητο, τα επόμενα χρόνια οι σουρεαλιστές κινηματογραφιστές, θα πειραματιστούν με την κάμερα. Ο ζωγράφος Man Ray, ο συγγραφέας, ποιητής και ηθοποιός Antonin Artaud, η πρωτοποριακή για την εποχή της σκηνοθέτης Germaine Dulac ο πολυσχιδής Jean Cocteau (ποιητής, λογοτέχνης, σκιτσογράφος αλλά και σκηνοθέτης) θα προετοιμάσουν το έδαφος για τη δεύτερη γαλλική αβανγκάρντ, το πρωτοποριακό κίνημα ανανέωσης – απάντηση στον εμπορικό κινηματογράφο, που θα παρουσιάσει έναν σπουδαίο δημιουργό, τον Jean Vigo.
Ο Vigo σε ταινίες, όπως η «Διαγωγή Μηδέν» θα συνδυάσει τον ρεαλισμό με την ποιητική χρήση σουρεαλιστικών στοιχείων, με τέτοιον τρόπο ώστε να αναγνωριστεί σε μεγάλη μορφή του γαλλικού κινηματογράφου, μετά τον πρόωρο θάνατό του. Στη Γαλλία θα ακολουθήσουν και άλλοι δημιουργοί, όπως οι Rene Clair, Erik Satie, Fernand Leger, ενώ στη Γερμανία την ίδια εποχή ο Walter Ruttman θα ακολουθήσει την ίδια πορεία.
Ο σουρεαλιστικός κινηματογράφος θα φτάσει στο απόγειό του με τον Buñuel. Από την «υπερρεαλιστική, ονειρική και ηθελημένα πορνογραφικά βλάσφημη», όπως ανέφερε ο ίδιος, «Χρυσή Εποχή» (1930), τον επόμενο σταθμό μετά τον «Ανδαλουσιανό Σκύλο» έως το τέλος της ζωής του, θα χλευάσει την αστική τάξη και θα στραφεί ενάντια σε κάθε μορφή ολοκληρωτισμού, με φαντασία και ειρωνικό χιούμορ. “Los Olvidados”, ταινία η οποία εντάχτηκε και στη λίστα της UNESCO ως μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, «Ναζαρέν», «Βιριδιάνα», με την περίφημη σκηνή αποδόμησης του Μυστικού Δείπνου, «Ωραία της Ημέρας» και «Τριστάνα», με την εκθαμβωτική Κατρίν Ντενέβ, «Διακριτική Γοητεία της Μπουρζουαζίας», «Σκοτεινό αντικείμενο του πόθου»: Μια σειρά αριστουργημάτων της Έβδομης Τέχνης, παρακαταθήκη για τους σκηνοθέτες του σήμερα, που ακολουθούν τη σουρεαλιστική παράδοση.
Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1991, και ενώ έχουν όλοι πειστεί ότι έχει παρέλθει η εποχή των πειραματισμών, προβάλλεται στις αίθουσες το «Delicatessen» των Jean-Pierre Jeunet και Marc Caro, ένας χείμαρρος εικόνων και ήχων, ένα σταυροδρόμι όπου συναντάται η μαύρη κωμωδία με τον σουρεαλισμό και τον φουτουρισμό. Το 2004 θα παρακολουθήσουμε όλοι γοητευμένοι ένα σουρεαλιστικό παραμύθι, την «Αιώνια Λιακάδα ενός καθαρού μυαλού», του Michel Gondry, ο οποίος λίγο αργότερα θα σκηνοθετήσει το «Science of sleep», μια ταινία ονειρική, ενώ πέντε χρόνια αργότερα θα ακολουθήσει το «Imaginarium of dr. Parnassus» του τρομερού Terry Gilliam, η οποία έμελλε να είναι και η τελευταία ταινία του Heath Ledger. Για να φτάσουμε το 2010 στο μοναδικό «Inception» του Christopher Nolan, την πιο εμπορική ταινία-επίγονο του σουρεαλιστικού κινηματογράφου, με μια καταιγιστική ροή, μια πραγματική πραγματεία πάνω στο όνειρο.
Αν σε αυτές τις ταινίες, που ενδεχομένως κάποιος θεωρήσει μεμονωμένα περιστατικά, προσθέσουμε το τεράστιο έργο των David Lynch και Alejandro Jodorowsky, εύκολα αντιλαμβανόμαστε ότι η σουρεαλιστική κληρονομιά των πρωτοπόρων του είδους παραμένει ζωντανή. Προσαρμοσμένη στις ανάγκες του σήμερα και στα χέρια δημιουργών με φαντασία και δημιουργική μαεστρία εξακολουθεί να παράγει μικρά και μεγάλα αριστουργήματα, ταινίες που απευθύνονται στον θεατή που δεν καταναλώνει απλώς την εικόνα αλλά αποζητά μια διαφορετική, πιο σουρεαλιστική σχέση με αυτό που αποκαλούμε σύγχρονο σινεμά.
Σουρεαλισμός και κινηματογράφος | Βάσω Σπυροπούλου - Pasta flora Magazine