Κινηματογράφος και Επιστημονική Φαντασία
της Ξένης Πηρούνιας, Mon, 04/02/2018
«Ο μόνος τρόπος για την εξεύρεση των ορίων του δυνατού είναι πηγαίνοντας πέρα από αυτά στο αδύνατο.» (Άρθουρ Κλάρκ)
«Του Γερό-Χρόνου κόρη εσύ! Επιστήμη, που όλα με τ’ αγριά
Μάτια σου τ’ αλλάζεις!
Του ποιητή την καρδιά γιατί σπαράζεις,
Όρνιο μ’ αλήθειες για φτερά;»
(Έντγκαρ Άλαν Πόε)
Για να μιλήσουμε για την Επιστημονική Φαντασία θα πρέπει να γυρίσουμε πίσω και να μιλήσουμε για το φανταστικό ή πιο συγκεκριμένα για τη λογοτεχνία του φανταστικού. Το φιλοσοφικό υπόβαθρο του φανταστικού, που χαρακτηρίζεται πάντα από τη σύγκρουση ορθολογικού-ανορθολογικού, σχετίζεται ίσως με την ανάγκη κατανόησης, μεταστοιχείωσης και επαναδημιουργίας του κόσμου, με τις ελευθερίες και τις δυνατότητες που παρέχει η φαντασία. Βιώνοντας αυτό το ακατανόητο περιβάλλον, μέσα στο οποίο η νύχτα και η ημέρα επιβεβαιώνουν κάθε στιγμή το ανεξήγητο του κόσμου (με τη γέννηση και το θάνατο), ο άνθρωπος υποχρεώνεται να «φανταστεί» την ύπαρξη μιας άλλης πραγματικότητας, που λειτουργεί πέρα από τον περιορισμένο και στενό ορίζοντα της καθημερινότητάς του.
Η αιώνια διαμάχη της φιλοσοφίας μεταξύ εμπειρισμού και ορθολογισμού δηλαδή η θεωρία που υποστηρίζει πως η πηγή και τα συστατικά της ανθρώπινης γνώσης προέρχονται από την εμπειρία που αποκτάται μέσω των αισθήσεων (Λοκ) αντιπαρατίθεται στην τάση της φιλοσοφίας κατα την οποία ο νους πρέπει να θεωρείται πηγή γνώσης και όχι οι αισθήσεις που μπορεί να μας εξαπατούν. Η όποια πραγματικότητα μπορεί να υπάρχει πέρα από εμάς υπονομεύει την υπάρχουσα, αναιρεί τη γνώση του ανθρώπου για αυτήν, αποδεικνύει το «πεπερασμένο» του. "Στον ουρανό και τη γη υπάρχουν ασύλληπτες δυνάμεις", λέει ο Σαίξπηρ στον Άμλετ. Αυτές οι "ασύλληπτες δυνάμεις" είναι που δίνουν υπόσταση στο φανταστικό και το προσδιορίζουν ως είδος.
Ξεκινώντας να μιλήσει κανείς για την επιστημονική φαντασία έρχεται αντιμέτωπος με το ζήτημα του ορισμού. Αν ξεκινήσουμε από το αρχαιότερο γνωστό λογοτεχνικό έργο το βαβυλωνιακό Έπος του Γιλγαμές (2.400 π.Χ.), την Οδύσσεια (800 π.Χ. περίπου) ή έστω την Αληθή Ιστορία του Λουκιανού από τα Σαμόσατα, ο οποίος το 150 μ.Χ. περίπου περιέγραψε ένα ταξίδι στη σελήνη και τον ήλιο, ο ήρωας του οποίου μπλέκει σε ένα διαπλανητικό πόλεμο, αναρωτιόμαστε για το ποια θα μπορούσε να θεωρηθεί η απαρχή του είδους. Πιο αποδεκτός σε γενικές γραμμές είναι ο ορισμός ενός πραγματικού ειδήμονα, του μεγάλου Αμερικανού συγγραφέα, βιοχημικού και πατέρα των «τριών νόμων της ρομποτικής» Ισαάκ Ασίμωφ, ο οποίος ονομάζει επιστημονική φαντασία το λογοτεχνικό είδος που ασχολείται με την επίδραση της επιστημονικής εξέλιξης και της τεχνολογίας πάνω στα ανθρώπινα όντα. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, η επιστημονική φαντασία γίνεται ένα αρκετά σύγχρονο φαινόμενο που δεν υφίσταται πριν το 19ο αιώνα, για δύο λόγους: πρώτον διότι οι τεχνολογικές εξελίξεις ως τότε είχαν πολύ βραδύτερο ρυθμό και δεν γίνονταν αντιληπτές στη διάρκεια ζωής ενός ανθρώπου, και δεύτερον διότι μόνο με τον ερχομό της Βιομηχανικής Επανάστασης οι επιπτώσεις των επιστημονικών ανακαλύψεων επηρέασαν τόσο πολύ την καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων. Οτιδήποτε προγενέστερο λοιπόν, εντάσσεται στο χώρο της φαντασίας και όχι της Επιστημονικής Φαντασίας.
Πολλοί κριτικοί και αναγνώστες επιμένουν ότι το πρώτο βιβλίο επιστημονικής φαντασίας είναι ο Φρανκεστάιν (1818) της Μαίρη Σέλεϋ - αν και η κυρίαρχη άποψη τον εντάσσει μάλλον στην παράδοση του Γοτθικού μυθιστορήματος – και άλλοι πάλι πιστεύουν ότι είναι κάποιες ιστορίες του Έντγκαρ Άλαν Πόε. Ο Κόλεριτζ στο βιβλίο του Περί των μέχρι τούδε Ορισμών της Ζωής: Νύξεις προς μια πιο Ολοκληρωμένη Θεωρία (1848)έγραφε πώς «η αναπαραγωγή έχει σχέση με το μαγνητισμό, η ερεθιστικότητα με τον ηλεκτρισμό και η ευαισθησία με τη δημιουργική χημική συγγένεια». Τον Πόε τον γοήτευαν όλα αυτά και ήταν φυσικό. Γεννημένος, μεσοστρατίς, ανάμεσα στους πρακτικούς θριάμβους του Φραγκλίνου και του ΄Εντισον, φιλοδοξούσε να γίνει ο ολοκληρωμένος θεωρητικός και προφήτης της ηλεκτρομαγνητικής εποχής.
Ήταν η εποχή των ερασιτεχνών. Ο Ντε Κουίνσυ και ο Κόλεριτζ, ο ΄Εμερσον και ο Πόε, μπορούσαν τότε να μιλούν ακόμη σαν «φιλόσοφοι» σαν αριστοκράτες των γραμμάτων. Μετά όμως τα μέσα του αιώνα, η ερασιτεχνία άρχισε, σιγά-σιγά, να μην προκαλεί εμπιστοσύνη. Ανάμεσα στην επιστήμη και τη λογοτεχνία δεν υπήρχε πια καμιά ουδέτερη ζώνη, και έτσι, μια και δεν υπήρχε χώρος για τη «φυσική φιλοσοφία» , γεννήθηκε μια νέα, εκκεντρική και νόθα μορφή, κοινή κόρη της Επιστήμης και της Λογοτεχνίας, η «επιστημονική φαντασία».
Πατέρες του είδους θεωρούνται συνήθως ο Χ. Τζ. Γουέλς και το πρώτο έργο αληθινής επιστημονικής φαντασίας είναι οι Πέντε Βδομάδες σε ένα Αερόστατο (1863). Ο ίδιος όμως ο Βερν αναγνώριζε το χρέος του απέναντι στον Πόε. Αυτός ο Γάλλος χαιρέτησε πρώτος τον Αμερικανό συνάδελφό του σα δάσκαλο: δημιουργό του μυθιστορήματος επιστημονικής φαντασίας.
Η τελική βάση του οράματος του Πόε στηρίζεται στην προτεραιότητα που έχει η φαντασία του καλλιτέχνη και όχι η λογική του επιστήμονα. Αν ο Θεός είναι ποιητής, τότε μόνο ένας ποιητής μπορεί να παίξει το Θεό αποκαλύπτοντάς Τον.
Η Ε.Φ. γίνεται δημοφιλής στο ευρύ αναγνωστικό κοινό χάρη στα φτηνά περιοδικά, τα pulp magazine τα οποία άρχισαν να κυκλοφορούν στις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία από τα τέλη του 19ου αιώνα.
Τη δεκαετία του ΄50 ξεκινάει ο διαχωρισμός των συγγραφέων σε ‘σοβαρούς’, όπως ο Άλντους Χάξλεϋ, ο Τζωρτζ Όργουελ και ο Άρθουρ Κλαρκ, και στους ‘φτηνούς κι εμπορικούς’ που έγραφαν αποκλειστικά για τα pulp περιοδικά.
Τη δεκαετία του `60 κάνει την εμφάνισή του το Νέο Κύμα της Ε.Φ., όπου βλέπουμε να διαρρηγνύονται για πρώτη φορά κάποιες σταθερές συμβάσεις του είδους. Επηρεασμένη όμως η Ε.Φ. από την πολιτική, καλλιτεχνική και αισθητική κοσμογονία της δεκαετίας του `60, αλλάζει και ενστερνίζεται μία θεματολογία και μία γλώσσα που την κάνουν αποδεκτή από πανεπιστημιακούς και κριτικούς. Σημαντικά ονόματα της περιόδου αυτής είναι ο Φίλιπ Κ. Ντικ, ο Τζ.Τζ. Μπάλαρντ, ο Μάικλ Μούρκοκ και ο Τζ. Ρ.Ρ Τόλκιν.
Από τη δεκαετία του `70 και μετά, αρχίζουν να διαχέονται πιο έντονα από ποτέ τα όρια ανάμεσα στην Επιστημονική Φαντασία και τα βιβλία φαντασίας, τρόμου και καταστροφών.
Κλασικά παραδείγματα, το 2001: μια Οδύσσεια του Διαστήματος, ο Πόλεμος των Άστρων, ο Εξωγήινος και οι Στενές Επαφές Τρίτου Τύπου. Οι σκηνοθέτες τους για πρώτη φορά ασχολήθηκαν σοβαρά με το είδος και έκαναν ταινίες με ένα φιλοσοφικό υπόβαθρο σε αντίθεση προς τα B-movies δράσης της δεκαετίας του `50.
Στα τέλη της δεκαετίας του `80 κάνει την εμφάνισή του ένα καινούργιο ρεύμα στην Ε.Φ., το κυβερνοπάνκ (cyberpunk), το οποίο πήρε το όνομά του από την επιστήμη της κυβερνητικής και το πανκ. Οι εκπρόσωποί του στοχεύουν σε μια ‘επιστροφή στις ρίζες’ κατά κάποιο τρόπο, όπως η μουσική πανκ ήταν μια επιστροφή στο αυθεντικό rock’n’roll του `50. Οι κυριότεροι εκπρόσωποί του είναι ο Γουίλιαμ Γκίμπσον, ο Μπρους Στέρλινγκ και ο Νόρμαν Σπίνραντ. Το κυβερνοπάνκ ανανέωσε όντως την Ε.Φ. με την ενοποίηση δύο κόσμων που ήταν ως τότε διαχωρισμένοι: το βασίλειο της υψηλής τεχνολογίας και το σύγχρονο ποπ αντεργκράουντ.
Το 1981, ο Ισαάκ Ασίμωφ χώρισε τη θεματολογία της Ε.Φ. σε τρεις βασικές περιόδους: ονόμασε την περίοδο 1926-1938 ‘περιπετειώδη’, την περίοδο 1939-1950 ‘τεχνολογική’ και την περίοδο από το 1950 και μετά ‘κοινωνιολογική’. Ο Τζέημς Ε. Γκαν πρόσθεσε μια περίοδο ακόμα, η οποία ξεκινά το 1960 και την χαρακτηρίζει ένα έντονο ενδιαφέρον για το στυλ γραφής.
Ο Mike Ashley πάλι, στο Illustrated Book of Science Fiction Lists, διακρίνει είκοσι θέματα που έχουν απασχολήσει τους συγγραφείς της Ε.Φ. : Εξωγήινοι στη Γη/ Εναλλακτικοί Κόσμοι/ Αντι-βαρύτητα/ Πόλεις του μέλλοντος/ Ευφυΐα των υπολογιστών/ Το τέλος του κόσμου/ Υπεραισθητική αντίληψη/ Τέταρτη διάσταση/ Αθανασία/ Αόρατο/ Χαμένες Φυλές/ Μεταβίβαση της Ύλης/ Μετάλλαξη/ Πυρηνική ενέργεια/ Ρομπότ/ Υπόγειοι Κόσμοι/ Υπεράνθρωποι/ Κρυογονική/ Υποθαλάσσιος κόσμος και Έλεγχος καιρικών συνθηκών.
Εκείνος ο μετεωρίτης που τον σώριασε στη Γη κάποια κοσμική κατάρα (με αυτόν τον μονόλιθο ξεκινά Η Οδύσσεια του Διαστήματος του Κιούμπρικ) υπάρχει ακόμη. Μακριά του αχνοφαίνεται --- θαμπός σαν αιώνιος μάρτυς ο Πόε. Ο παρείσακτος της «φυλής των Αστεριών». Ο Αποκαλυπτικός προφήτης. Ο πρωτοπόρος και το θύμα μαζί της επιστημονικής φαντασίας.
*Μεγάλο μέρος του κειμένου έχει βασιστεί:
- Στην εισαγωγή του Ηarold Beaver στον τόμο The science fictionη of Edgar Allan Poe , εκδ. Penguin
-Στο άρθρο «Επιστημονική Φαντασία» της Χίλντας Παπαδημητρίου (http://hildapapadimitriou.gr)
Ταινίες Σταθμοί της Επιστημονικής Φαντασίας
Η πρώτη ταινία Επιστημονικής Φαντασίας:
-Ταξίδι στη Σελήνη/ Ζορζ Μελιές,1920 –Βασισμένη στο βιβλίο του Ιουλίου Βερν Από τη Γη στη Σελήνη (1865)
-Metropolis/ Φ. Λανγκ (1927)
-Alphaville/Ζ.Λ. Γκοντάρ/1965
-2001: A Space Odyssey/ Σ. Κιούμπρικ (1968)
-Stalker/Α. Ταρκόφσκι/ 1972
-Solaris/ A.Tαρκόφσκι/1972
-Star Wars/ Τ.Λούκας (1977)
-Στενές Επαφές Τρίτου Τύπου/ Σ. Σπίλμπεργκ/ 1977
-Alien/ Ρ. Σκοτ (1979)
-Startrek/ Ρ.Γουάιζ/1979
-Mad Max the maximum force of the future/Τ. Μίλλερ/1979
-Blade Runner/ Ρ. Σκοτ (1982)
-Ε.Τ. Ο Εξωγήινος/ Σ. Σπίλμπεργκ/ 1982
-Brazil/ Τ. Γκίλιαμ/1985
-Back to the future/Ρ.Ζεμέκις/1985
-Avatar/ Τ. Κάμερον/2009
-District 9/Ν. Μπλόμκαμπ/2009
-Inception/ Κ. Νόλαν/ 2010
-Interstellar/ Κ.Νόλαν/ 2014
Πηγή: Κινηματογράφος και Επιστημονική Φαντασία | cinemood