6 ταινίες για να γνωρίσεις το ψυχεδελικό σύμπαν της underground σκηνής του 1960
20 Δεκεμβρίου 2021, Από: Γιώργος Δήμος
Παρότι σήμερα ο συσχετισμός των avant–garde (ή αλλιώς underground) ταινιών της δεκαετίας του 1960 με το κίνημα της ψυχεδέλειας είναι σχεδόν αυτόματος, την εποχή εκείνη το «μπλέξιμο» αυτό της υψηλής τέχνης με τη μόδα των «παιδιών των λουλουδιών» βρισκόταν ακόμα σε πειραματικό στάδιο. Ταινίες όπως το «Aleph» (1958-76), του Γουάλας Μπέρμαν, άνοιξαν το δρόμο από την τέχνη των μουσείων Μοντέρνας τέχνης, προς την αντικουλτούρα των χίπις και επέτρεψαν αργότερες προσπάθειες, τόσο από βετεράνους, όπως τον Άντι Γουόρχολ και τον Πολ Μόρισεϊ, όσο και από νεότερους καλλιτέχνες, σαν τον Τόνι Κόνραντ και τον Μάικλ Σνόου. Τα πειραματικά φιλμ, «Off/On» (1968), «Flicker» (1965), «Looking for Mushrooms» (1959-67) και «Peyote Queen» (1965), είναι μερικά από εκείνα που διαμόρφωσαν την εικόνα που έχουμε σήμερα από το Καλοκαίρι της Αγάπης και την ψυχεδελική περίοδο του δεύτερου μισού της δεκαετίας του 1960. Αυτές είναι 6 ταινίες για να μυηθεί κανείς στον μυστηριακό κόσμο της ψυχεδέλειας, μέσα από την υψηλή τέχνη της κινηματογραφικής ποίησης:
Labirynt (1963)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο https://www.youtube.com/watch?v=Z0ORbg9Gywg&ab_channel=SMFART
Ο Πολωνός σκηνοθέτης «stop-motion» ταινιών κινουμένων σχεδίων, Γιαν Λενίτσα, ήταν κάτι σαν τον Χάρι Έβερετ Σμιθ της ΕΣΣΔ. Εργατικός και τελειομανής, ο Λενίτσα χρησιμοποίησε την τεχνική «κολλάζ» για να δημιουργήσει σουρεαλιστικά και φουτουριστικά τοπία που επηρέασαν πολλούς εικαστικούς και κινηματογραφιστές, ιδίως μέσα στη δεκαετία του 1960. Το «Labirynt», που ολοκληρώθηκε το 1963, χρησιμοποιεί Βικτωριανά σετ και δισδιάστατες ανθρώπινες φιγούρες με αντίστοιχες ενδυμασίες, που αναπάντεχα συναντούν σκελετωμένους δεινόσαυρους, γιγάντια πουλιά και ρομπότ, τα οποία ενίοτε γίνονται απειλητικά. Η ταινία έχει δανειστεί στοιχεία από το «Number 12: Heaven and Earth Magic» (1962), του Χάρι Σμιθ και η επιρροή της σε αργότερες ταινίες φαίνεται στο «Yellow Submarine» (1968) των Beatles, μια ταινία κινουμένων σχεδίων από τον Τζορτζ Ντάνινγκ, με τραγούδια από διάφορους δίσκους της θρυλικής μπάντας και στο «La Planète Sauvage» (1973) του Ρενέ Λαλού.
Πηγή εικόνας: felineillusion.tumblr.comThe Flicker (1965)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: Tony Conrad, The Flicker, Excerpt - YouTube
Η 30λεπτη ταινία του Τόνι Κόνραντ, που αποτελείται από γρήγορα εναλλασσόμενα μαύρα και άσπρα πλάνα, μοιάζει σήμερα αδύνατο να την παρακολουθήσει κανείς και μπορεί εύκολα να απορριφθεί σαν κακόγουστο αστείο. Στην πραγματικότητα, ο Κόνραντ, που ανήκει στο κίνημα του μινιμαλισμού, το οποίο στη μουσική αντιπροσωπεύεται από συνθέτες όπως τον Στιβ Ράιχ και τον Τέρι Ράιλι, ενώ στη ζωγραφική συμπεριλαμβάνει μονόχρωμους πίνακες εικαστικών που ενδιαφέρονται για τη σύνθεση και την παρουσίαση των έργων στο χώρο, περισσότερο από το περιεχόμενο του καμβά, γύρισε το «Flicker» για να πειραματιστεί με το τρεμόπαιγμα του φιλμ που τρέχει, τη σχέση του θεατή με τα 24 καρέ ανά δευτερόλεπτο και τα υποσυνείδητα μηνύματα που μπορεί κανείς να περάσει ανάμεσα στα καρέ, συχνά με σκοπό να πουλήσει ένα προϊόν. Από την άλλη πλευρά, αν δει κανείς τον κινηματογράφο σαν μία απρόβλεπτη ψυχεδελική εμπειρία, ένα φιλμ σαν κι αυτό μπορεί να γίνει πραγματικά επικίνδυνο για κάποιον που υποφέρει από επιληψία. Αν και το «Flicker» συνεχίζει να είναι μία εξαιρετικά δύσκολη ταινία της δεκαετίας του 1960, η επιρροή της σε ταινίες όπως το «Irréversible» (2002) ή το «Enter the Void» (2009), του Γκασπάρ Νοέ, είναι εμφανής.
The Velvet Underground and Nico: A Symphony of Sound (1966)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=2YXhut_ITLw&t=3s
Όσο αφορά τη φιλμογραφία του Ποπ καλλιτέχνη, Άντι Γουόρχολ, και φυσικά του κρυφού σταρ όλων των ταινιών του, τον σκηνοθέτη, Πολ Μόρισεϊ, η 67λεπτη ταινία, «The Velvet Underground and Nico: A Symphony of Sound» (1966) είναι άλλο ένα πορτραίτο, αυτή τη φορά μιας μπάντας, όπως εκείνα που το καλλιτεχνικό δίδυμο συνήθιζε να γυρίζει πριν οι Velvet Underground ή η πρωτοεμφανιζόμενη Nico γίνουν γνωστοί. Στημένο σε ένα διαμέρισμα στο Μανχάταν και αποτελούμενο από κινηματογραφικό υλικό της μπάντας να τζαμάρει μερικά από τα πρώιμα κομμάτια της, το φιλμ είναι ουσιαστικά ένα βίντεο κλιπ της δεκαετίας του 1960. Ασπρόμαυρη και γυρισμένη σε φιλμ 16 χιλιοστών, η σύντομη ταινία διαμόρφωσε το στυλ της διάσημης πλέον μπάντας και έστρεψε το ενδιαφέρον του avant–garde κοινού προς τη ροκ μουσική, που ανερχόταν ακόμα εκείνη την περίοδο. Η παρουσία του μικρού γιου της Nico, που πηγαίνει από τα πόδια ενός μέλους της μπάντας στα πόδια του άλλου, προσδίδει στην ταινία μια αίσθηση που βοηθάει στο να κατανοήσει κανείς καλύτερα το πολιτιστικό πλαίσιο στο οποίο γυρίστηκε αυτό το ντοκιμαντέρ και την ελευθερία που χαρακτήριζε την εποχή. Σαν αντίθεση σε αυτό, η ταινία τελειώνει με την αστυνομία να εισβάλλει στο διαμέρισμα για να σταματήσει το πάρτι που «διαταράσσει την ησυχία» του κτιρίου.
Peyote Queen (1965)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: peyote queen music by gnostic mole - YouTube
Ο πειραματισμός ήταν γενικότερα αυτό που χαρακτήρισε τη δεκαετία του 1960 και ιδιαίτερα το κίνημα των χίπις. Βρίσκοντας πρότυπα στις εθνογραφικές μελέτες των προηγούμενων δεκαετιών, όπως το ταξίδι του Ρ. Γκόρντον Γουάσον στη Λατινική Αμερική για να βρει το ψυχεδελικό μανιτάρι του γένους A. muscaria, το οποίο πίστευε πως αποτελούσε τη βάση για το μυθικό ναρκωτικό, σόμα, οι χίπις και εκείνοι που ασχολήθηκαν με το κίνημα δοκίμαζαν παραισθησιογόνες ουσίες και άλλα μέσα για να αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονταν τον κόσμο. Το κακτοειδές πεγιότ, που φυτρώνει κατά κύριο λόγο στη Λατινική Αμερική, ήταν το ναρκωτικό που έκανε τον Κεν Κέσυ να γράψει τη «Φωλιά του Κούκου» (1962). Η ταινία της Στορμ ντε Χιρσς, «Peyote Queen» (1965), χρησιμοποιεί φίλτρα, επιζωγραφισμένα καρέ και καλειδοσκοπικά πλάνα για να «αλλάξει» τον τρόπο με τον οποίο η κάμερα καταγράφει την πραγματικότητα. Τα έντονα χρώματα και οι εντυπωσιακές εικόνες καθιστούν την ταινία αυτή μία εμπειρία, κάτι σαν ψυχεδελικό τριπ.
Wavelength (1967)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: Wavelength (1967. Michael Snow) - YouTube
Ενώ πολλές avant-garde ταινίες της δεκαετίας του 1960 στηρίζονται σε εικόνες εξαιρετικής ομορφιάς και οι καινοτομίες τους είναι κυρίως αισθητικής φύσεως, υπάρχει ένα «κύμα» τέτοιων ταινιών που αποτελείται από ένα μπαράζ ιδεών, οι οποίες δεν αναπτύσσονται με συμβατικό τρόπο, αλλά εισάγονται απλά και παρουσιάζονται στο θεατή, αφήνοντας εκείνον να διαλέξει τι θα κάνει με αυτές. Οι ταινίες του Καναδού, Μάικλ Σνόου, και ειδικά η διάσημη στους καλλιτεχνικούς κύκλους ταινία του, «Wavelength» (1967), ενώ στην επιφάνειά της μοιάζει μινιμαλιστική, ανήκει ξεκάθαρα στην προαναφερθείσα κατηγορία avant-garde ταινιών. Με «πρωταγωνιστή» ένα δωμάτιο, χωρίς πολλά έπιπλα ή άλλα αντικείμενα τριγύρω, ο Σνόου αφηγείται μία ιστορία για το πέρασμα του χρόνου και τη σημασία που έχει ο τρόπος που βλέπουμε ή ακούμε το «άψυχο» περιβάλλον. Εκείνο που κάνει το «Wavelength» να ξεχωρίζει είναι η οπτική γωνία του, που όπως και να το δει κανείς, φαίνεται να είναι από την πλευρά του «άψυχου» δωματίου. Η μουσική που παίζει μερικές φορές από ένα ραδιοφωνάκι (σε κάποια στιγμή ακούγεται και το «Strawberry Fields Forever» των Beatles και το πλάνο χρωματίζεται με ψυχεδελικό τρόπο) και η παρουσία αντικειμένων ή και ανθρώπων, ακόμα, δεν έχουν κεντρική σημασία, αλλά αντίθετα βρίσκονται στην περιφέρεια της ιστορίας. Ο Σνόου θα πρέπει να είχε επηρεαστεί από Βουδιστικές και άλλες πνευματικές παραδόσεις όταν δημιούργησε αυτή την ταινία και δεν είναι τυχαίο ή λάθος που έχει θεωρηθεί το magnum opus του.
Off/On (1968)
Δείτε ολόκληρη την ταινία στο YouTube: Off-On (1968) - YouTube
Η επιρροή της ταινίας επιστημονικής φαντασίας του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος» (1968) ήταν πολύ ευρεία μεταξύ των χίπις και των καλλιτεχνών που ασχολήθηκαν με την ψυχεδέλεια κατά τη δεκαετία του 1960. Η σκηνή στο «Off/On» (1968), του Σκοτ Μπάρτλετ, που δείχνει την κόρη ενός ανθρώπινου ματιού κάτω από ένα χρωματισμένο φίλτρο είναι, στην ουσία, μία άμεση αναφορά στην ταινία του Κιούμπρικ. Η 9λεπτη ταινία του Μπάρτλετ είναι, παρόλα αυτά, γνωστή και για άλλους λόγους. Από τεχνικής άποψης, είναι η πρώτη ταινία που «μπλέκει» το βίντεο με φιλμ, στην προσπάθεια του σκηνοθέτη να «παντρέψει τις [διαφορετικές] τεχνολογίες». Το φιλμ 16 χιλιοστών πράγματι αναμειγνύεται με τη βιντεοταινία χωρίς αυτό να διακρίνεται εύκολα με το γυμνό μάτι. Ο Μπάρτλετ γύρισε την πρωτοποριακή για την εποχή ταινία σε ένα στούντιο τηλεόρασης στο Σακραμέντο της Φλόριντα και τόσο ο εξοπλισμός, όσο και ο χώρος του έδωσαν τα κατάλληλα εφόδια για να πραγματοποιήσει αυτό το μεγάλο πείραμα. Το πέρασμα αυτό στη βιντεοταινία αποδείχτηκε τελικά το εισιτήριο για το μέλλον, καθώς μέσα στις επόμενες δεκαετίες το VHS αντικατέστησε σε μεγάλο βαθμό το φιλμ, που ήταν πια καλό μόνο για μαζικές προβολές σε κινηματογράφους, συναυλίες, κλπ., καθώς ήταν πολύ πιο δύσχρηστο για ιδιωτική χρήση.
Κάθε μία από αυτές τις ταινίες φωτίζει μία πτυχή της ψυχεδελικής εποχής της δεκαετίας του 1960, από την οπτική της avant-garde σκηνής. Με τον Τζόνας Μίκας να προωθεί σπάνιες ή προκλητικές ταινίες με πειραματική υφή, από το σινεμά του, Anthology Film Archives, και το MoMA με τον Μπιτ ποιητή, Φρανκ Ο’Χάρα, ως curator να προτείνει τέτοιες ταινίες και να στηρίζει underground σκηνοθέτες, το εξαιρετικά υψηλής αισθητικής αυτό έργο βρήκε ανταπόκριση, τόσο από το κοινό, όσο και από τους χορηγούς της τέχνης. Ο συνδυασμός avant-garde και ψυχεδέλειας ήταν τόσο πετυχημένος που τα δύο κινήματα έμειναν άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους, από εκείνη την περίοδο και ύστερα.
Πηγή: 6 ταινίες για να γνωρίσεις το ψυχεδελικό σύμπαν της underground σκηνής του 1960 | Κινηματογράφος (maxmag.gr)