Ο κινηματογράφος του Φανταστικού. Τα είδη
του Παναγιώτη Δενδραμή
Σύμφωνα με την διάκριση που κάνει ο Βούλγαρος φιλόσοφος Τσβέταν Τοντόροφ στο βιβλίο του «Εισαγωγή στη Φανταστική Λογοτεχνία» για να καθορίσει τα είδη λογοτεχνίας: Φανταστικό έχουμε όταν τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται, ανατρέπουν τον ορθολογικό κόσμο όπως τον γνωρίζουμε χωρίς καμία εξήγηση και προκαλούν κάποια σύγκρουση του κόσμου μας με το ανορθολογικό, το ανορθόδοξο να εισβάλλει στην κανονική ζωή.
Κλασικό παράδειγμα, το μυθιστόρημα «Ο Πόλεμος των Κόσμων» του Γουέλς, που ενέπνευσε πολλές ταινίες, όπου στον πλανήτη μας (τον ορθολογικό κόσμο), εισβάλλουν οι εξωγήινοι (ανορθολογικό στοιχείο) και επέρχεται σύγκρουση μεταξύ των διαφορετικών αυτών κόσμων για την επικράτηση. Αυτό το είδος φαντασίας μπήκε στη ζωή του ανθρώπου το 18ο αιώνα και κυρίως σε περιόδους οικονομικών και ιδεολογικών κρίσεων. Επισημαίνεται ότι ο Σούπερμαν εμφανίστηκε στην Αμερική μετά τον πόλεμο και το οικονομικό κραχ όταν οι άνθρωποι αναζητούσαν ήρωες.
Θαυμαστό έχουμε όταν δεν υπάρχουν καν φανταστικά στοιχεία. Στο Θαυμαστό, δεν έχουμε την εισβολή του ανορθόδοξου στον ορθολογικό κόσμο, διότι απλούστατα σ’ αυτό, όλος ο κόσμος που περιγράφεται δεν υπάρχει παρά μόνο στο μυαλό του συγγραφέα. Στο Θαυμαστό, όλα είναι εξωπραγματικά και ανορθόδοξα βάση των όσων γνωρίζουμε. Είναι αυτό που οι Άγγλοι αποκαλούν Fantastic, δηλαδή αφάνταστο. Ενώ στο Φανταστικό, ο αναγνώστης και ο θεατής μπορούν να φανταστούν ορισμένα στοιχεία, στο Θαυμαστό, μπορούν να συμβούν πράγματα, που ούτε τα φαντάζεται κανείς. Τα πάντα είναι μαγεία και όνειρο. Αν το Φανταστικό αντικατοπτρίζει την κρίση μιας εποχής, το Θαυμαστό δεν αντικατοπτρίζει τίποτα. Είναι φυγή, είναι Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών και ο Χάρι Πότερ όπου τα πάντα συμβαίνουν σε χρόνους παλαιούς (θρύλοι ή ηρωικές ιστορίες), σε χρόνο παρόντα (όνειρο μαγευτικό) ή και μέλλοντα (πραγματοποίηση ευχών, ή έτσι θα θέλαμε να είναι). Με μια κουβέντα, το Θαυμαστό, είναι αυτό που αποκαλούμε Παραμύθι.
Επιστημονική Φαντασία έχουμε όταν η αφήγηση βασίζεται κυρίως σε στοιχεία, τα οποία παρουσιάζονται σαν δυνατότητες της επιστήμης και σαν αποτέλεσμα των γνώσεων του ανθρώπου και της εξέλιξης. Το βάρος της αφήγησης σ’ αυτό το είδος, πέφτει στην επιστημονική εξήγηση των φανταστικών στοιχείων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποχρεωτικά υπάρχει επιστημονικός χαρακτήρας. Αρκεί να φαίνεται κάτι ως επιστημονικό. Η Ε.Φ. μπορεί να συνδυάσει όμως, στοιχεία και από το Φανταστικό και το Θαυμαστό. Για παράδειγμα, τα συναισθηματικά Ανθρωποειδή στην ταινία «Μπλέηντ Ράνερ» του Ρίντλεϊ Σκοτ, είναι κάτι το τελείως απραγματοποίητο. Με τα σημερινά δεδομένα της επιστήμης όμως και με βάση τις προσθετικές εγχειρήσεις που γίνονται στους ανθρώπους, επιτρέπεται να γίνει μια υπόθεση - επιστημονική ή επιστημονικοφανής - ότι αυτό μπορεί να συμβεί στο μέλλον.
Η παραπάνω κατηγοριοποίηση, μπορούμε να πούμε σχηματικά, ότι διατηρήθηκε και στην κινηματογραφική δημιουργία. Ταινίες όπως: Οι Άνθρωποι του Τρόμου (1956), Απαγορευμένος Πλανήτης (1956), Εισβολή από τον Άρη (1953), Το Εφ Μπι Αϊ σε Συναγερμό (Them - 1953), Όταν η Γη Σταματήσει (1953), Πόλεμος των Δύο Κόσμων (1953), Το Πράγμα από τον Άλλο Κόσμο (1951), Ταξίδι στο Κέντρο της Γης (1959). Φαρενάιτ 451 (1965), Αλφαβίλ (1965), Φανταστικό ταξίδι (1966), Ο Άνθρωπος που Γύρισε απ’ το Μέλλον (1968), Επιστροφή στον Πλανήτη των Πιθήκων (1969), Ο Στιγματισμένος (1969), 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος (1968). Επίσης, και μερικές άλλες όπως: Το Μαγαζάκι του Τρόμου (1961), Τα Πουλιά (1963), το ΣΟΣ Πεντάγωνο καλεί Μόσχα (1964), Η Νύχτα των Ζωντανών Νεκρών (1968) και Το Μωρό της Ρόζμαρυ (1968), Ο Τελευταίος Άνθρωπος στη Γη (1971), Απόδραση από τον Πλανήτη των Πιθήκων (1971), Το Κουρδιστό Πορτοκάλι (1971), Σολάρις (1972), Νέα Υόρκη: Έτος 2022 (1973), Ρόλλερμπολ (1975), Το Σκοτεινό Αστέρι (1975), Απειλή από το Μέλλον (1976), Ο Άνθρωπος που Έπεσε στη Γη (1976), Στενές Επαφές Τρίτου Τύπου (1977), Πόλεμος των άστρων (1978), Σούπερμαν (1978), Μακάβρια εισβολή (1978), Άλιεν, ο Ταξιδιώτης του Διαστήματος (1979), Μαντ Μαξ: Ο εκδικητής της νύχτας (1979), Στάλκερ (1979) και Σταρ Τρεκ, η Ταινία (1979) για να αναφέρουμε μόνον μερικές από αυτές είναι φιλμ που συντρόφευσαν, προβλημάτισαν και κυρίως φόβισαν ή προκάλεσαν ζωηρές συζητήσεις στους σινεφίλ όπου και αν προβλήθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο.
Παράλληλα η δεκαετία του 70, σημαδεύτηκε και από τις πρώτες ταινίες Καταστροφής, όπως τις αποκαλούσαν, με αεροπλάνα τζάμπο που κινδύνευαν, με αεροδρόμια και σταθμούς μετρό σε πανικό, με καρχαρίες που βγαίναν στις παραλίες και άλλους συναφείς κινδύνους. Από αυτές, άλλες εντάσσονταν στις Περιπέτειες, άλλες στο σινεμά του Φανταστικού κοκ.
Στη δεκαετία του ‘80 τα πράγματα πήραν μεγάλη στροφή και τα στούντιο μέσα σε μια φρενίτιδα, άρχισαν να μας βομβαρδίζουν με ένα σωρό ταινίες Ε.Φ., τόσο που ορισμένοι άρχισαν να μιλούν και για διαφορετικά είδη, όπως Επιστημονική Φαντασία Τρόμου, ή Noir Sci-Fi με ταινίες όπως Σούπερμαν 2, 3 και 4, Η Αυτοκρατορία Αντεπιτίθεται (1980), Outland (1981), Απόδραση από τη Νέα Υόρκη (1981), Blade Runner: Μονάδες Εξόντωσης (1982), ΕΤ: Ο εξωγήινος (1982), Tron (1982), Η Επιστροφή των Τζεντάι (1983), Μαντ Μαξ: Εκδικητής Πέρα από το Νόμο (1983), Εξολοθρευτής (1984), Στάρμαν (1984), Χίλια Εννιακόσια Ογδόντα Τέσσερα (1984), Μαντ Μαξ: Απόδραση απ’ το Βασίλειο του Κεραυνού (1985), 2010: Η Οδύσσεια Συνεχίζεται (1984), Επιστροφή στο Μέλλον (1985), Μπραζίλ (1985), Μύιγα (1986), Ρόμποκοπ (1987), Κυνηγός (1987) και Ζουν Ανάμεσά Μας (1988). Από αυτές, το Blade Runner, που μου άρεσε ιδιαίτερα, διαπίστωσα ότι είχε χαρακτηριστεί ως «ιστορικής σημασίας» για το είδος.
Τη δεκαετία του ’90 και με το πλησίασμα του νέου αιώνα και της νέας χιλιετίας, οι ταινίες με φουτουριστικά θέματα άρχισαν να πληθαίνουν και μάλιστα άρχισαν να βγαίνουν και οι συνέχειες επιτυχημένων ταινιών της προηγούμενης δεκαετίας, γνωστές ως sequels. Στο ίδιο διάστημα οι αναγνώστες άρχισαν να εκτιμούν περισσότερο τη λογοτεχνία του Φανταστικού και της Επιστημονικής Φαντασίας και οι προθήκες των βιβλιοπωλείων γέμισαν με νέους τίτλους, ενώ άρχισαν να αναγνωρίζονται ως λογοτέχνες πολλοί «καταραμένοι» συγγραφείς, όπως π.χ. ο Φίλιπ Ντικ, αφηγήματα του οποίου άρχισαν να γυρίζονται σε ταινίες.
Πηγή: «Ο κινηματογράφος του φανταστικού» - Δράση για μια Άλλη Πόλη (drasivrilissia.gr)