Ο μαγικός ρεαλισμός. Το πραγματικό και φανταστικό στο ίδιο δωμάτιο.
Σοφία Πολίτου - Βερβέρη
Με τη γέννηση του υπερρεαλισμού στο Παρίσι, στις αρχές του 20ου αιώνα, ανατινάχτηκαν τα σύνορα του εγκεφάλου. Δεν υπάρχουν πλέον «σωστές σκέψεις», «φυσιολογικές» πράξεις, «κανονικές συνθήκες» στη λογοτεχνία. Οι σκέψεις και οι λέξεις έπαψαν να λειτουργούν στερεοτυπικά, οι σελίδες των βιβλίων γέμισαν με ανείπωτες και ατύπωτες - ως τότε - επιθυμίες που καταγράφηκαν μοναδικά, πέρα από τη λογική. Αυτή η τολμηρή αναζήτηση πέρα από το ορθό και λογικό των καλλιτεχνών της εποχής εκείνης ξεπέρασε το πραγματικό, το συμβατό και επηρέασε βαθιά την πορεία της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Μία νέα, ανατρεπτική ένωση λέξεων μετάλλαξαν την γραπτή έκφραση, την παγκόσμια σκέψη και το ριζοσπαστικό Παρίσι έδωσε την ... πάσα στη Λατινική Αμερική που γέννησε, στη δεκαετία του '40, τον μαγικό ρεαλισμό.
Ο μαγικός ρεαλισμός, αρχικά ως όρος της ζωγραφικής (Magischer realismus), επινοήθηκε το 1925 από τον γερμανό κριτικό τέχνης Φράντς Ρο (Franz Roh), με αφορμή έργα ομοεθνών εξπρεσιονιστών ζωγράφων της εποχής. Στην Ιταλία, ο Μάσιμο Μποντεμπέλι (βλ. Η σκακιέρα μπροστά στον καθρέφτη) με τον ίδιο όρο, στο περιοδικό του "900 - Novecento", περιγράφει τις νέες μορφές λογοτεχνίας στην Ευρώπη του 20ου αιώνα.
Το 1927, ο όρος "μαγικός ρεαλισμός - realismo magico" ταξιδεύει στη Λατινική Αμερική. Ο συγγραφέας, εκτός των άλλων, Αρτούρο Ουσλάρ Πιέτρι υιοθετεί τον όρο και τον συσχετίζει, για πρώτη φορά, με τη λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία.
Ο μαγικός ρεαλισμός είναι το λογοτεχνικό κίνημα που συνταιριάζει, εντάσσει αρμονικά το υπερφυσικό και το ανεξήγητο ως μέρος της πραγματικότητας. Η αποδοχή του μαγικού, του φανταστικού ως έγκυρο απαγκιστρώνει την καθημερινότητα από το λογικό και το λογικά εφαρμόσιμο ενώ το απίθανο και εκπληκτικό γίνεται μέρος της καθημερινής ζωής που κινείται ειρηνικά και ... ρεαλιστικά εκτός ορθολογισμού. Στην τεχνική του, ο μαγικός ρεαλισμός συνδυάζει τα ποικίλα λογοτεχνικά είδη με τις προφορικές μορφές αφήγησης. Διακρίνεται από την πολυεπίπεδη χρονικά και χρονολογικά πραγματικότητα, το απροσδιόριστο του χρόνου και της ταχύτητάς του, την άκρατη υπερβολή και περιγραφική λεπτομέρεια που δημιουργεί έντονες, μαγευτικές εικόνες. Η φαντασμαγορική και μυστήρια ατμόσφαιρα συμπεριλαμβάνει φανταστικά γεγονότα, μύθους και ήρωες και υπερφυσικά χαρίσματα που ζουν κι ενεργούν μέσα στην σύγχρονη κοινωνικο-πολιτική πραγματικότητα.
Τα πρώτα μυθιστορήματα με την τεχνική γραφής του μαγικού ρεαλισμού εμφανίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του '40. Σημαντικό και αντιπροσωπευτικό του είδους, το βιβλίο του συγγραφέα Μιγκέλ Άνγκελ Αστούριας από τη Γουατελάμα, Άνθρωποι από καλαμπόκι (Hombres de maíz ) που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1949. Ο Αστούριας σπούδασε κι έζησε στο Παρίσι την εποχή του σουρεαλισμού και επηρεάστηκε από τον συγκεκριμένο κύκλο λογοτεχνών.
ο Αλέχο Καρπεντιέρ από την Κούβα θα εκδώσει το βιβλίο Το βασίλειο αυτού του κόσμου και θα μετονομάσει τον μαγικό ρεαλισμό του Φραντς Ρο σε θαυμάσιο ρεαλισμό - real maravilloso. Το νέο λογοτεχνικό κίνημα δεν μπορεί να αμφισβητηθεί.
ο Μεξικανός Χουάν Χοσέ Αρεόλα (Juan Jose Arreola), διάσημός για τα μικρά του διηγήματα, εκδίδει, το 1952, το Confabulario το πρώτο μεγάλο έργο του το οποίο θα βραβευτεί με το λογοτεχνικό βραβείο Jalisco την επόμενη χρονιά. Ο ίδιος, εγκαταλείπει τη ρεαλιστική γραφή και χρησιμοποιεί φανταστικά στοιχεία και παράλογες ιδέες για να εκφράσει τις καθημερινές καταστάσεις στο έργο του. Επηρέασε και ενέπνευσε πολλούς μεξικανούς συγγραφείς που προσπάθησαν να μετατρέψουν τη ρεαλιστική λογοτεχνική παράδοση της χώρας τους με την εισαγωγή στοιχείων του μαγικού ρεαλισμού.
Ο κριτικός Άνχελ Φλόρες, το 1955, διαδίδει τον όρο μαγικός ρεαλισμός μέσω διάλεξής του με θέμα Ο μαγικός ρεαλισμός στην ισπανική λογοτεχνία (Magical realism in spanish-american fiction) ταυτίζοντας τους όρους μαγικός ρεαλισμός και θαυμάσιος ρεαλισμός που από τότε προσδιορίζει αποκλειστικά τη λατινοαμερικάνικη λογοτεχνία.
Και άλλοι συγγραφείς χρησιμοποιούν την αφηγηματική τέχνη και την τεχνική γραφής του μαγικού ρεαλισμού στα έργα τους, όπως ο Αργεντινός Ερνέστο Σάμπατο, ο Μεξικανός Κάρλος Φουέντες, ο Περουβιανός Μάριο Βάργκας Λιόσα κ.α.
Άλλοι λατινοαμερικάνοι συγγραφείς γράφουν έργα που εντάσσονται στο λογοτεχνικό αυτό κίνημα, όπως ο Γαλλο-Αργεντινός Αδόλφο Μπιόι Κασάρες (Adolfo Bioy Casares), η Χιλιανή Μαρία Λουίζα Μπομπάλ (Maria Louisa Bombal).
Ο Αργεντινός συγγραφέας Χόρχε Λουίς Μπόρχες, από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του 20ου αιώνα, έγραψε, εκτός από ποιήματα και δοκίμια, εξαιρετικά διηγήματα με έντονο το στοιχείο του φανταστικού.
Ο Κολομβιανός συγγραφέας Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, εκδίδει το 1967 το βιβλίο Εκατό χρόνια μοναξιάς και ο μαγικός ρεαλισμός απογειώνεται. Είναι ένα από τα βιβλία που αν τα διαβάσεις σε μικρή ηλικία, έχοντας την υποψία ότι αντιλαμβάνεσαι διαφορετικά την πραγματικότητα, ο κόσμος μέσα σου σημαδεύεται μαγικά και ανεξίτηλα. Ο Μάρκες είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος του μαγικού ρεαλισμού.
Η Περουβιανή συγγραφέας Ιζαμπέλ Αλιέντε (προφέρεται Αγέντε, Isabel Allende) γνώρισε διεθνή επιτυχία το 1982 με το έργο Το σπίτι των πνευμάτων, συνδυάζοντας μύθο και ρεαλισμό, φανταστικό και πραγματικό κάτω από ένα δυνατό, γυναικείο πρίσμα. Ακολουθεί η Μεξικανή Λάουρα Εσκεβέλ που εκδίδει το 1989 το βιβλίο Σαν νερό για ζεστή σοκολάτα. Δεν είναι τυχαίο πως και τα δύο αυτά έργα αποδόθηκαν και στον κινηματογράφο.
Η λατινοαμερικανική ατμόσφαιρα και κουλτούρα, εξωτικό μείγμα λαών και πολιτισμών, η πλούσια και πολύπαθη ιστορική και πολιτική πορεία της γεωγραφικής αυτής περιοχής του κόσμου, συνδέονται με το παράδοξο, το φανταστικό, το εξωπραγματικό που γίνεται οικείο και μία νέα σκηνή γεννιέται που εμπνέει τόσο τους λογοτέχνες όσο και τους δημιουργούς όλων των τεχνών. Ο μαγικός ρεαλισμός εξαπλώνεται σε όλους της ηπείρους, με αξιόλογους συγγραφείς να τον υπηρετούν με αξιοπρέπεια. Ο Πακιστανός Σάλμαν Ρουσντί, η Αφρο-Αμερικανή Τόνι Μόρισον, ο Γερμανός Γκίντερ Γκρας, η Αμερικανή Άλις Χόφμαν είναι μερικοί από αυτούς.
Στην Αφρική, ο μαγικός ρεαλισμός ονομάζεται animist realism (ανιμισμός, όρος που χρησιμοποιείται στην ανθρωπολογία της θρησκείας), με ρίζα τη λατινική λέξη anima που σημαίνει, ανάσα - πνεύμα - ζωή. Εδώ, μη ανθρώπινες οντότητες έχουν πνευματική ουσία, υπάρχει ισχυρή η παρουσία του φανταστικού προγόνου και της παραδοσιακής θρησκείας των αφρικανικών πολιτισμών.
Ο μαγικός ρεαλισμός δέχεται επιρροές από τις παραδόσεις προγενέστερων πολιτισμών, από αφηγήσεις των πρώτων Ευρωπαίων αποίκων, από τις θρησκείες και τη μαγεία των Αφρικανών σκλάβων. Με εργαλείο τον μαγικό ρεαλισμό τόσο οι λατινοαμερικάνοι συγγραφείς όσο και οι υπόλοιποι ξετυλίγουν και αναπτύσσουν θέματα όπως ο επαναπροσδιορισμός της εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητάς τους, τα δεινά της αποικιοκρατίας, η εισαγωγή σκλάβων, η πολιτική και πολιτιστική επίθεση των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων στους λαούς και τους πολιτισμούς, η προσπάθεια ελευθερίας, οι εμφύλιες συγκρούσεις και η αναγκαστική εξάρτηση από τις οικονομικά ισχυρότερες χώρες. Η πρόοδος και η εξέλιξη είναι λέξεις με αρνητική έννοια στις χώρες που τις εκμεταλλεύτηκε οικονομικά ο Δυτικός πολιτισμός.
Ο μαγικός ρεαλισμός συντάσσει ανατρεπτικά κείμενα, επαναστατικά ενάντια στις κοινωνικές κυρίαρχες δυνάμεις. Μέσα από τον μαγικό ρεαλισμό αμφισβητούνται και καταρρίπτονται οι αξίες και οι θέσεις των τυραννικών εξουσιών, επιτυγχάνεται η αποδόμηση της πραγματικότητας και η στρέψη του αναγνώστη σε μία άλλη οπτική αντίληψης των συμβάντων, των γεγονότων, της κατάστασης, στην αποδοχή του υπερφυσικού ως αληθή μαρτυρία.
Ο μαγικός ρεαλισμός αποδόθηκε μοναδικά στη λογοτεχνία, τη ζωγραφική και τον κινηματογράφο. Ο μαγικός ρεαλισμός δεν είναι άλλο από την αποδοχή του εξωπραγματικού, κατά την ορολογία του ορθολογικού κόσμου, ως μέρος του κοσμικού περιβάλλοντος και δεν θα πάψει να είναι «μαγικός» αν αφομοιωθεί ως στάση ζωής στην καθημερινότητά μας.
Πηγή: Ο μαγικός ρεαλισμός. Το πραγματικό και φανταστικό στο ίδιο δωμάτιο - Nakasbookhouse.gr